Διάλεξη στην Ελληνική Κοινότητα Παρισίων και Περιχώρων για την Εγκατάσταση των Ελλήνων του Πόντου της Θράκης και της Μικράς Ασίας

Η Καλαμαριά, γεννημένη από τον πόνο της προσφυγιάς και του ξεριζωμού, έχει σημαδευτεί από τις μελανές σελίδες της ιστορίας. Σήμερα, πολύτιμο κόσμημα στα ανατολικά της Θεσσαλονίκης, αγκαλιάζει τις μνήμες των προγόνων της με περηφάνια και συγκίνηση.

Ο Στέργιος Παπαστεργίου, ιστορικός με καταγωγή από την Καλαμαριά θα μας ταξιδέψει στο παρελθόν της περιοχής και στην εγκατάσταση των προσφύγων από το 1919 και μετά, μέσα από μια διάλεξη στην Ελληνική Κοινότητα Παρισιού και περιχώρων, στις 15 Μαΐου 2025 στις 19.00, στο Ελληνικό Σπίτι στο Παρίσι με τίτλο «Η εγκατάσταση των προσφύγων του Πόντου της Θράκης και της Μικράς Ασίας στην Καλαμαριά της Θεσσαλονίκης μετά το 1919» βασιζόμενη στις προφορικές μαρτυρίες προσφύγων που εγκαταστάθηκαν στην Καλαμαριά και γενικότερα στη Μακεδονία και σε στοιχεία από το ΙΑΠΕ.

Σήμερα, μέσα από τη συνέντευξή μας στη δημοσιογράφο Χαρά Αγριδιώτη για το thesnewsline.com – cityportal.gr, θα πάρουμε μια μικρή γεύση από τα ιστορικά γεγονότα που άφησαν ανεξίτηλο το σημάδι τους στην περιοχή. Από την αποβίβαση και το μαρτύριο των απολυμαντηρίων που έζησαν οι ξενιτεμένοι, έως την αρχική τους εγκατάσταση και την εξέλιξη της ζωής τους μέχρι τη δεκαετία του 1960.

• Ποιοι ήταν οι πρώτοι προσφυγικοί πληθυσμοί που εγκαταστάθηκαν στην Καλαμαριά από το 1919; Υπήρχαν άλλοι κάτοικοι πριν από αυτούς;

Η σημερινή Καλαμαριά εκείνη την εποχή αποτελείτο από χωράφια τα οποία καλλιεργούσαν οι Πυλαιώτες (Καµπουτζηδιανοί). Στην περιοχή υπήρχαν παραπήγματα των συμμαχικών δυνάμεων από τον Α παγκόσμιο πόλεμο. Αυτά τα παραπήγματα έγιναν και τα πρώτα σπίτια της Καλαμαριάς για τους πρόσφυγες που κατέφθασαν από τις εμπόλεμες ζώνες της Ρωσίας και του Πόντου. Οι πρώτοι πρόσφυγες έφτασαν το φθινόπωρο του 1919 και αυτοί ήταν οι λεγόμενοι Καυκάσιοι. Ο όρος αυτός αναφέρεται συγκεκριμένα στους κατοίκους του ιστορικού πόντου, οι οποίοι προσπαθώντας να αποφύγουν τις διώξεις από τους οθωμανούς μετανάστευαν βόρεια κατά διαστήματα κυρίως τον 19ο αιώνα. Ανάμεσά τους βρίσκονταν και πολλοί Καρσλήδες. Μετά την Οκτωβριανή επανάσταση όταν ανακατέλαβαν κάποιες περιοχές οι οθωμανοί, αναζήτησαν αρχικά καταφύγιο στον Καύκασο και στη Νότια Ρωσία. Από εκεί συνωστίστηκαν στα λιμάνια του Καυκάσου και με τη μεταφορά τους με πλοία των Ελληνικών κυβερνήσεων ήρθανε στην Καλαμαριά. Αυτοί ήταν οι πρώτοι πρόσφυγες. Μετά έχουμε το πιο γνωστό κύμα που ήταν από τις ανταλλαγές πληθυσμού μετά την υπογραφή της συνθήκης της Λωζάνης. Οι περισσότεροι ουσιαστικά διήλθαν από το Λοιμοκαθαρτήριο (Απολυμαντήριο) και μετά την απολύμανση, εγκαταστάθηκαν κυρίως σε άλλες περιοχές της Κεντρικής Μακεδονίας. Ωστόσο, ένας μεγάλος αριθμός προσφύγων, κυρίως
Πόντιοι, εγκαταστάθηκαν στους συνοικισμούς της Καλαμαριάς.

• Στην πορεία του χρόνου και μέσα από δύσκολες συνθήκες, με την υποστήριξη της Επιτροπής αποκατάστασης προσφύγων (ΕΑΠ) η ποιότητα ζωής βελτιωνόταν σταδιακά. Δημιουργήθηκαν οι συνοικισμοί Αρετσού, Κουρί, Κατιρλί, Νεα κρήνη, Δέρκων, Καραμπουρνάκι. Οι πρόσφυγες εκτός από ψαράδες και ναυτικοί – ναυπηγοί στην πλειοψηφία τους, με ποια άλλα επαγγέλματα ασχολήθηκαν για να επιβιώσουν; Εργάζονταν κυρίως τοπικά ή στη Θεσσαλονίκη;

Πέρα από τους ψαράδες και τους ναυπηγούς που κατοικούσαν κυρίως στην παραλιακή ζώνη, οι υπόλοιποι πρόσφυγες ήταν κυρίως εργάτες στο κέντρο της Θεσσαλονίκης. Στους συνοικισμούς που δημιουργήθηκαν στην πορεία, κάποιες μερίδες πληθυσμού εργάστηκαν τοπικά, ως μικροπωλητές, τεχνίτες, ράφτες, παντοπώλες, αρτοποιοί και πολλοί λίγοι ως γιατροί και δικηγόροι.

• Στην Αρετσού, πώς πιστεύετε ότι συνδυάστηκε η συνύπαρξη των προσφυγικών περιοχών με τις επαύλεις ανάμεσα στον παραλιακό δρόμο και τις οδούς Καρατάσου, Καραμαούνα και Μιαούλη;

Αρχικά δεν επιτράπηκε οι πρόσφυγες να χτίσουν στα σημεία εκείνα της περιοχής όπου υπήρχαν ήδη κάποιες επαύλεις. Στις προσωπικές μαρτυρίες των προσφύγων, δεν αναφέρεται κάτι για το θέμα αυτό. Βέβαια, επαύλεις υπήρχαν στην αρχή της οδού Αλλατίνη, τη σημερινή Σοφούλη, ως επέκταση της συνοικίας των Εξοχών. Η συνύπαρξη στην πορεία του χρόνου δεν πρέπει να προκαλεί εντύπωση γιατί η Αρετσού ως παραθαλάσσια τοποθεσία κοντά στη Θεσσαλονίκη αποτελούσε μια λογική θέση για εξοχικές κατοικίες αστών. Δημιουργήθηκαν και κέντρα διασκέδασης. Η περιοχή είχε πολλή κίνηση το καλοκαίρι καθώς υπήρχε και η θαλάσσια συγκοινωνία από την Αρετσού στη Θεσσαλονίκη η οποία στοίχιζε πέντε δραχμές. Επίσης, η ΕΑΠ είχε το δικαίωμα να πουλήσει εκτάσεις και σε μη πρόσφυγες εφόσον τα έσοδα μεταφέρονταν σε ειδικό λογαριασμό γα την πληρωμή του προσφυγικού δανείου.

• Ο ρόλος των απολυμαντηρίων στις προσφυγικές ροές μετά την υπογραφή της συνθήκης της Λωζάνης για την ανταλλαγή πληθυσμών, αλλά και αργότερα το 1942 όταν οι ναζί απολύμαναν 45.000 Εβραίους της Θεσσαλονίκης πριν τους στείλουν στα στρατόπεδα εξόντωσης του Άουσβιτς, αποτελεί ανεξίτηλο κομμάτι της ιστορίας της περιοχής.
Στη σύγχρονη ιστορία τα απολυμαντήρια κατεδαφίστηκαν προκειμένου να δημιουργηθεί η πλαζ Αρετσού. Πιστεύετε στην ιδέα να ανακηρυχθεί η περιοχή σε τόπο Ιστορικής Μνήμης και να στηθεί ένα μνημείο για να θυμίζει στις επόμενες γενιές τι συνέβη στις εκτάσεις αυτές;

Πιστεύω ότι η περιοχή στην οποία υπήρχε το Απολυμαντήριο πρέπει να ανακηρυχθεί σε τόπο Ιστορικής μνήμης και να ανεγερθεί μνημείο. Αυτό πρωτίστως γιατί οι κάτοικοι έχουν προσφυγική καταγωγή και είναι κάτι πολύ σημαντικό. Ο ρόλος διατήρησης της Ιστορικής μνήμης επιτελείται ήδη από τις ονομασίες των οδών, από τα τοπωνυμία γενικότερα που υπάρχουν στην Καλαμαριά. Όλα προέρχονται από τις πατρίδες των προσφύγων. Υπάρχουν προτάσεις διατήρησης της μνήμης των γεγονότων στην περιοχή, με την τοποθέτηση στηλών μνήμης, διαδραστικών μέσων με τα οποία κάτοικοι και τουρίστες θα μαθαίνουν την τοπική ιστορία. Για παράδειγμα, στη στάση του μετρό στην Καλαμαριά, έχει συζητηθεί να μπει ένα παγκάκι που να υπάρχει κάποια ηχογράφηση με προφορικές μαρτυρίες. Από την πλευρά της η Δημαρχία πλαισιώνει με πολιτιστικές εκδηλώσεις και δράσεις τις ημέρες μνήμης του προσφυγικού Ελληνισμού της περιοχής. Είναι πολύ σημαντικό να πούμε ότι το ΙΑΠΕ εντάσσεται στην αντιδημαρχία ανάδειξης του προσφυγικού Ελληνισμού και επιτελεί σημαντικό έργο στη διατήρηση της Ιστορικής μνήμης με μαρτυρίες αλλά και πλούσιο φωτογραφικό αρχείο, μεταξύ άλλων.

Λίγα λόγια για τον Στέργιου Παπαστεργίου

Γεννήθηκε και μεγάλωσε στην Καλαμαριά Θεσσαλονίκης. Είναι απόφοιτος του τμήματος Βαλκανικών, Σλαβικών και Ανατολικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Μακεδονίας, με ειδίκευση στην ιστορία και γενικό μέσο όρο 9.09/10. Κατά τη διάρκεια των σπουδών του ακολούθησε πρόγραμμα Εράσμους για ένα εξάμηνο στο Sciences PO της Ρεν, τρίμηνη πρακτική άσκηση στο Ι.Α.Π.Ε. και κατά το τελευταίο του εξάμηνο εκπόνησε την πτυχιακή του εργασία με τίτλο “Η εγκατάσταση των Ελλήνων προσφύγων στην Καλαμαριά μετά το 1919”, η οποία βαθμολογήθηκε με άριστα 10.

Αυτήν την περίοδο, βρίσκεται στο Παρίσι όπου κάνει τρίμηνη πρακτική άσκηση στην Ελληνική Κοινότητα Παρισίων και Περιχώρων. Γνωρίζει πολύ καλά αγγλικά και γαλλικά και μέτρια ρωσικά, ενώ έχει λάβει μέρος σε δύο εκπαιδευτικά προγράμματα Erasmus+ στο εξωτερικό (Πολωνία και Γερμανία).

Πέρα από τις σπουδές του, ασχολείται ενεργά με τον εθελοντισμό. Για τρία έτη, διετέλεσε μέλος του Δημοτικού Συμβουλίου Νέων Θεσσαλονίκης, στο οποίο είχε τον ρόλο συντονιστή της Επιτροπής Πολιτισμού κατά την τελευταία του θητεία. Έχει συμμετάσχει εθελοντικά σε 4 φεστιβάλ κινηματογράφου και ντοκιμαντέρ σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη, έχει αρθρογραφήσει σε διαδικτυακό ιστότοπο για θέματα Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας και έχει υπάρξει εθελοντής ξεναγός στο OpenHouse Thessaloniki 2024. Ακόμη, ασχολείται ερασιτεχνικά με τη φωτογραφία δρόμου και δουλειές του έχουν διακριθεί σε διαγωνισμούς φωτογραφίας στη Θεσσαλονίκη.

Οι επόμενοι στόχοι του περιλαμβάνουν τη φοίτηση στη Σχολή Ξεναγών Θεσσαλονίκης και την περαιτέρω ενασχόλησή του με την ιστορική έρευνα μέσω μεταπτυχιακού στη Σύγχρονη Ιστορία.

Μαρτυρίες από το Ιστορικό Αρχείο Προσφυγικού Ελληνισμού

Εδώ ήταν η βάση του γαλλικού στρατού. Οι θάλαμοι έπαιρναν μέσα 80 -100 οικογένειες. Τραβούσανε ένα σχοινί στο κέντρο, απ’ τη μια πλευρά στην άλλη, κρεμούσαν, ράβαν τα τσουβάλια και έτσι γινόταν ο χωρισμός. Ίσα από εδώ, ίσα από εκεί. Κι άρχισαν μετά, με τα τσουβάλια πάλι, ο καθένας έκανε το δικό του διαμέρισμα. Κι απάνω στα τσουβάλια αυτά, άρχισαν και ράβανε τις εφημερίδες, για να μη φαίνονται σα τσουβάλια. Κι όταν έπιανε μια φωτιά καίγονταν δυο τρεις οικογένειες. Χρόνια μείναμε εκεί. Το 1934 πήραμε σπίτι…

Απόσπασμα από προφορική μαρτυρία του Γιώργου Αμαραντίδη

…με τα πόδια πηγαίναμε κι ερχόμασταν στο σχολείο. Κι είχε κάτι συσσίτια για τους μαθητάς, οδός Αγίου Δημητρίου, επάνω, και μας βάζαν σε ένα πιατάκι κολυβοζούμι, σταφίδα με στάρι, τρώγαμε και γυρνούσαμε στο Α΄Αρρένων, γιατί είχαμε μάθημα και το απόγευμα…

Απόσπασμα από τη Μαρτυρία του Παναγιώτη Ευθυμιάδη

… Η ανάγκη κάνει πολλά. Τι να κάνεις; Τι ήμουνα; δέκα πέντε χρονών κοριτσάκι και στα τούβλα δούλεψα… Κουρασμένη σας λέω… Αυτά εδώ τα χέρια, αν τρέμουν! Εκείνα τα τούβλα χειροποίητα ήταν. Τρία τούβλα παίρναμε στην κοιλιά. Στην Τούμπα, ήταν ένα είδος εργοστασίου, καλοκαιρινό. Πηγαίναμε και δουλεύαμε στα τούβλα. Να σηκώνεις, μικρό κοριτσάκι, πέντε κιλά πράμα, να πας και νά ’ρθεις, να πηγαίνεις και να τα αφήνεις, να έρχεσαι και να το ξαναγεμίζεις…
… Η αδερφή μου, μικρότερη, πήγε υπηρέτρια, δεν της άρεσαν τέτοιες βαριές δουλειές. Πηγαίναμε από δω στην Τούμπα, στον Άγιο Θεράποντα, ποδαρόδρομο και δουλεύαμε στα τούβλα. Έξι κορίτσια από δω. Πρωί-πρωί σηκωνόμαστε, με τα πόδια πηγαίναμε, με τα πόδια ερχόμασταν. Μεροκάματο παίρναμε καλό, 38 δραχμές. Πολύ σκληρή δουλειά όμως. Δουλεύαμε 10-11 ώρες… μεσ’ τον ήλιο, όλη τη μέρα. Ούτε δέντρα είχε τότε, τίποτα. Ύστερα τα φύτεψαν, όταν έγιναν συνοικισμοί. Τότε ήταν ένα χάος…

Αποσπάσματα από προφορική μαρτυρία της Δέσποινας Ζαμπέτογλου