Η Ελένη “είναι” και η Ελένη “φαίνεσθαι”-Άρθρο της Ευτυχίας Λοϊζίδη

Στην Ελένη ο Ευριπίδης χρησιμοποιεί την έννοια του αντικατοπτρισμού.Την Ελένη είναι και την Ελένη φαίνεσθαι. Γιατί το κάνει αυτό και στις μέρες μας καταπόσο μπορεί να έχει απήχηση?

Για να κατανοήσει ο κόσμος οτι η Ελένη της Τροίας (Ελένη φάντασμα-φαινεσθαι),αντικατροπτίζει στην ουσία τον εσωτερικό μας κόσμο.Είναι επίπλαστη οπτασία φτιαγμένη απο τους ανθρώπους.Η Ελένη έγινε είδωλο και για εκείνη πολέμησαν Έλληνες και Τρώες. Γιατί όμως στην ιστορία έμεινε ίσως η πιο μισητή γυναίκα?

Τον 5⁰ αιώνα π.Χ χάρη στην νέα τέχνη του θεάτρου και στην συνέχεια χάρη στους διαλόγους των φιλοσόφων και των ρητόρων η ιστορία της Ελένης θίγει θέματα συγκλονιστικά

1)    την ευθύνη του πολίτη και την προσωπική φιλοδοξία

2)    το θάνατο και το καθήκον

3)    τις σχέσεις μεταξύ συγγενών

4)    την σκοπιμότητα του πολέμου

5)    τον ρόλο των γυναικών

6)    γιατί οι άνθρωποι τείνουν προς την αυτοκαταστροφή.

Η Ελένη απο μυστήρια και διφορούμενη παρουσιάστηκε στο θέατρο ως παράδοξο.Μέσα στο θέατρο οι Έλληνες (που λάτρευαν την ανάλυση),αναρωτιούνται ποιοί ήταν,πώς έπρεπε να σκέφτονται και να λειτουργούν.

Ο Ευριπίδης εισήγαγε την Ελένη ως κενρική παρουσία στη σκηνή της τραγωδίας.Έφτιαξε μιαν Ελένη με τρόπο που ήθελαν οι άντρες : απο τη μια τέλεια και απο την άλλη, ο τέλειος αποδιοπομπαίος τράγος.

Το 413π.χ λέγεται οτι ο Ευριπίδης έγραψε την τραγωδία ¨Ελένη¨δηλ

Ιστορικά μετά την καταστροφή των Αθηναίων στη Σικελία.Ο ποιητής όντας φιλελεύθερος και εναντίον της εκστρατείας,σε αυτό το έργο κατηγορεί όλους εκείνους που προσπαθούν να λύσουν οχι μόνο τις διαφορές τους αλλα και τα «θέλω» τους με τον πόλεμο.  Εκτός απο τις  απώλειες των ανθρώπων που χάνουν τη ζωή τους στον πόλεμο(καθόλου ευκαταφρόνητο),υπάρχουν και οι παράπλευρες απώλειες που τις φωτίζει εύστοχα.

Είναι ο ρόλος της γυναίκας του 5^ου αυτού χρυσού αιώνα και πώς επιβιώνει η ίδια μετά την οικτρά αποτυχία των Αθηναίων στην Σικελία.

Επικρατούσε τότε για τους άντρες Αθηναίους οτι τις γυναίκες δεν πρέπει να τις εμπιστευόμαστε και οτι αυτές που είναι μορφωμένες και χαρισματικές είναι επικίνδυνες διότι εκτός του οτι ήταν ελκιστικές φέρουν τον θάνατο στον πολιτισμό.

Μισούσαν την Ελένη διότι πίστευαν οτι σημάδεψε το τέλος της εποχής των ηρώων και το τέλος του Μυκηναικού πολιτισμού.Αποσπούσε την προσοχή των ανδρών απο την μονοδιάστατη ανάπτυξή τους.Ενας άντρας που κάνει έρωτα σε μία γυναίκα(πίστευαν)δεν μπορεί να χτίσει θεμέλια δεν μπορεί να γράψει ο ίδιος την ιστορία του,δεν μπορεί να πολεμήσει.Στον περίφημο Επιτάφιο του 431π.Χ ο Περικλής δηλώνει μέσες άκρες οτι το μεγαλύτερο κλέος θα κερδίζονταν απο γυναίκες που παρέμεναν αόρατες.Αρα λοιπόν η ιδανική γυναίκα ήτανε κυρία του σπιτιού της που δεν φαίνονταν και δεν ακουγόταν το όνομά της.Έτσι με αυτό τον τρόπο,η Ελένη ήτανε εχθρός του πολιτισμένου άντρα.

Ο Χορός στο έργο αποτελείται απο γυναίκες Ελληνίδες αιχμάλωτες.Είναι αιχμάλωτες παρά την θέλησή τους.Θα πρέπει εδώ σ’αυτό το σημείο να φωτίσουμε μια πτυχή η οποία θα πρέπει να εξετασθεί ιδιαίτερα.Μετά την καταστροφή στην Σικελία παρατηρήθηκε λειψανδρεία.Οι άντρες είχανε λιγοστέψει και πολλές γυναίκες δεν μπορούσαν να βρουν σύζυγο.Τότε ψηφίστηκε ένας νόμος που επέτρεπε την δυγαμία.Μέσα στο κείμενο η Ελένη αναφέρεται στην κόρη της Ερμιόνη την οποία και αποκαλεί πολιά(στ.283)Η λέξη αυτή δεν σημαίνει οτι γέρασε,αλλα οτι υπερέβη την κατάλληλη ηλικία γάμου.Πιο κάτω(στ 689)….άγαμος, άτεκνος,θρηνεί=ανύπαντρη χωρίς παιδιά θρηνεί.

Κατηγόρησαν τον Ευριπίδη μισογύνη.Ο Ευριπίδης είναι ίσως ο πρώτος απο τους Αρχαίους Έλληνες που αγωνίστηκε για την χειραφέτηση της γυναίκας.Δίδαξε στους Αθηναίους ανοιχτά πως η γυναίκα-σύζυγος ,η ανυπόληπτη και παραμερισμένη κρύβει πλούσια συναισθήματα και τολμά πράξεις άξιες θαυμασμού.Έτσι η Ελένη θα παρουσιαστεί τίμια και πιστή γυναίκα που άδικα υποφέρει για την κακή φήμη που οι άντρες (άδικα),έχουν  δημιουργήσει γύρω απο το όνομά της.

Δεν πιστεύω οτι το έργο ¨Ελένη¨αγγίζει τα όρια της κωμωδίας όπως πολλοί θέλουν να το παρουσιάζουν.Όπου προκαλούνται γέλια σε κάποιες στιγμές στο έργο πηγή τους είναι η επιπολαιότητα των αρσενικών ηρώων του δράματος Μενέλαος+Θεοκλύμενος.

Τί παράδοξο! Πριν λίγο αναφέραμε οτι η Ελένη ήτανε εχθρός του πολιτισμένου άντρα και αυτόν τον πολιτισμό τον διακρίνουμε στα κουρέλια του Μενέλαου(βασιλιάς της Σπάρτης) και στον απόλυτο τύραννο Θεοκλύμενο.Ο πρώτος πριν αναγνωρίσει την αληθινή του Ελένη πολεμούσε για την ματαιοδοξία του και ο δεύτερος εξοντώνει κάθε Έλληνα για τον ίδιο σκοπό,την ματαιοδοξία.

Και εφόσον τελικά η Ματαιοδοξία ως κεντρικός πυρήνας του έργου είναι πραγματικά έννοια αρνητική γιατί την υιοθετούν οι άνθρωποι σαν τρόπο σκέψης?

Θέλουν οι άνθρωποι το κακό τους? Δεν ξέρουν τί είναι κακό? Το ξέρουν αλλά δεν έχουν την δύναμη να το νικήσουν?

Καταρχήν θα πρέπει να κατανοήσουμε την λέξη ματαιοδοξία. Το πρώτο συνθετικό μάταιος σημαίνει άσκοπος ,ανόητος, χαμένος ,κούφιος. Το δεύτερο συνθετικό είναι το ουσιαστικό δόξα Ηέννοια της όμως έχει άλλοτε θετική και άλλοτε αρνητική εκδοχή. Και  αυτό γιατί γίνεται κάποια παρανόηση (όπως τόνισε έξοχα ο Α.Κάλβος στο ποίημά του «εις Δόξαν») , γύρω απο το περιεχόμενό της.Αφού το έργο γράφτηκε μετά τα Σικελικά, μας μένει η εντύπωση πως η φιλοδοξία του Αλκιβιάδη προκάλεσε δεινά όχι μόνο στον ίδιο αλλα και στην πατρίδα του, στους συνανθρώπους του.

Η γνήσια δόξα είναι η αναγνώριση της αξίας ενός προσώπου ή συνόλου ανθρώπων που προσφέρουν μεγάλες υπηρεσίες στην πατρίδα και στην ανθρωπότητα.

Ένας αρχηγός κράτους τί είδους μεγάλες υπηρεσίες μπορεί να προσφέρει στην ανθρωπότητα φονεύοντας γυναικόπαιδα και αφανίζοντας ολόκληρα κράτη?

Ο Λεωνίδας όμως με τους 300 Σπαρτιάτες απέκτησε δόξα επειδή η ανδρεία και η αυτοθυσία του αναγνωρίζεται εως τις μέρες μας ως υπέρτατο αγαθό. Ο Θουκυδίδης πάλι γράφει στον Επιτάφιο του Περικλή ….¨Για τους ξεχωριστούς ανθρώπους, τάφος είναι ολόκληρη η γη και δεν το δείχνει μόνο η στήλη μιας επιγραφής στη χώρα οπου είναι θαμμένοι που δεν θυμούνται τόσο το έργο τους όσο την Αρετή τους.

Άρα η ματαιοδοξία είναι άσκοπη ,ανόητη ,απο πριν καταδικασμένη σε αποτυχία προσπάθεια για κατάκτηση δόξας.  Γιατι την δόξα δεν την κυνηγάς. Είναι η αμοιβή που έρχεται αυθόρμητα για την επίτευξη ενος μεγάλου έργου. Μια  ματαιόδοξη σκέψη αυτή την διαφορά δεν μπορεί να την αντιληφθεί. Ο Θεοκλύμενος (η Αρχή), συνοδεύεται απο μια φύση ελλειμματική. Του λείπει η πραγματική αξία που προσφέρουν οι αρετές. Θαυμάζει την πραγματική μεγαλοσύνη του πατέρα του, αλλά θεωρεί οτι τη γεννά ο πλούτος, η κοινωνικη επιρροή, η πολιτική δύναμη και ακόμα χειρότερα οτι αυτά γεννιούνται μέσα απο την βία και την βαρβαρότητα, τη δημιουργεί ο πόλεμος, η αγριότητα, η συντριβή των άλλων( διέρρεε και βασίλευε).

Η ματαιοδοξία  σαν κυρίαρχη σκέψη δεν αφήνει το πνεύμα να προβληματιστεί γύρω απο τον εαυτό του και πόσο μάλλον να εμβαθύνει στα προβλήματα του κόσμου.Δεν καλλιεργεί σε βάθος την προσωπικότητα παρα στολίζει μόνο την επιφάνειά της. Με αυτόν τον τρόπο δίνει ενα άβαθο νόημα στη ζωή που μόνο στις οριακές καταστάσεις το νιώθει-ίσως κοντά στον θάνατο. Τότε χάνει η ματαιοδοξία την κυρίαρχη θέση της μέσα στην ψυχή και αναφωνεί Ματαιότης  Ματαιοτήτων τα  Πάντα  Ματαιότης.

Η σκέψη του μέλλοντος διαγράφεται απο την αναζήτηση της δόξας.Αυτή ήταν, είναι και θα παραμένει διαρκώς η Ελένη.  Εξαρτάται όμως απο ποια οπτική θα την Δεις!