Ενα Εργαστήριο Νεοελληνικών Σπουδών με το όνομα της Μυρσίνης Ζορμπά στο Πανεπιστήμιο της Ρώμης Sapienza

Ρώμη, Ιταλία.- Στην Ευρώπη τις δύο τελευταίες δεκαετίες έχουν σημειωθεί σημαντικές αλλαγές στην πανεπιστημιακή εκπαίδευση και στον τρόπο λειτουργίας των δημόσιων ανώτατων ιδρυμάτων. Ο Ευρωπαϊκός Χώρος Ανώτατης Εκπαίδευσης και η Συμφωνία της Bologna (Μπολόνια) έθεσαν για τον 21ο αιώνα νέες αξιακές αρχές και κώδικες, υποστηρίζοντας καινούριες προσεγγίσεις στην πανεπιστημιακή εκπαίδευση που σταδιακά, μέσα από μεταρρυθμίσεις σε επίπεδο εθνικό, οδηγούν σε μία ριζική αλλαγή των σπουδών, της έρευνας και των εργασιακών όρων με τους οποίους λειτουργεί ένα δημόσιο πανεπιστήμιο.

Η ταχύτητα εφαρμογής του νέου πλαισίου διαφέρει σε κάθε χώρα: κάποιες υιοθέτησαν άμεσα πολλές από τις νέες αξιώσεις της ευρωπαϊκής πολιτικής για την εκπαίδευση, άλλες κράτησαν μια πιο σκεπτικιστική στάση προχωρώντας με σταθερά και αργά βήματα, ενώ κάποιες βρίσκονται στην αρχή αυτής της διαδικασίας.

Στην Ιταλία, η Μεταρρύθμιση Gelmini (2010, ν. 240) η οποία εφαρμόστηκε στα μέσα της προηγούμενης δεκαετίας, οδήγησε στην αναδιοργάνωση των προγραμμάτων σπουδών, της διοίκησης και των δομών του δημόσιου πανεπιστημίου, αναθεωρώντας ταυτόχρονα τον ρόλο, τις ευθύνες και τις υποχρεώσεις του διδακτικού προσωπικού (ΔΕΠ) μέσα στο Πανεπιστήμιο. Την ίδια περίοδο, η οικονομική κρίση σε συνδυασμό με μια «γενεαλογική» συγκυρία («μαζική» συνταξιοδότηση σε ελάχιστα χρόνια πολλών νεοελληνιστών που είχαν ξεκινήσει την καριέρα τους στα ’80) οδήγησαν στη συρρίκνωση επιστημονικών πεδίων, με αποτέλεσμα σε κάποιες περιπτώσεις να αφαιρεθούν από τα προγράμματα σπουδών γνωστικά αντικείμενα. Μέσα σε αυτή την κατάσταση οι νεοελληνικές σπουδές στην Ιταλία βρέθηκαν αντιμέτωπες με τη δραστική μείωση του αριθμού πανεπιστημίων όπου τα νεοελληνικά εντάσσονταν οργανικά σε ολοκληρωμένα προγράμματα σπουδών. Αξίζει να θυμίσουμε πως, τη στιγμή που η μεταρρύθμιση Gelmini είχε αρχίσει να εφαρμόζεται, ο αριθμός αυτών των πανεπιστημίων είχε μειωθεί ήδη στα 5, όταν τη δεκαετία του ’90 ήταν τουλάχιστον διπλάσιος.

Το 2017 όταν συναντηθήκαμε με την Francesca Zaccone και τον Πασχάλη Ευθυμίου στη Sapienza, είχε κάνει ο καθένας το δρόμο του και έφερνε τις δικές του επαγγελματικές εμπειρίες, τις σπουδές, τα ενδιαφέροντα και τις γνώσεις που είχε αποκομίσει· όλα αυτά μαζί κάλυπταν αρκετούς τομείς και αφορούσαν μία σειρά θεμάτων που έθεταν νέα ερωτήματα στη δουλειά μας. Ξεκινήσαμε να συζητάμε για τις νεοελληνικές σπουδές και τον ρόλο τους στην Ιταλία, στη Ρώμη, στο Πανεπιστήμιο και στο Τμήμα Ευρωπαϊκών, Αμερικανικών και Διαπολιτισμικών Σπουδών όπου βρισκόμασταν, για τη μακρά και πολύτιμη παράδοση των νεοελληνικών σπουδών στην Ιταλία, τον τρόπο με τον οποίο θα μπορούσαμε να την εμπλουτίσουμε, να τη διευρύνουμε, να τη διαδώσουμε και να τη μελετήσουμε μέσα σε ένα ευρωπαϊκό και παγκοσμιοποιημένο πλέον περιβάλλον. Μιλήσαμε για νέα μεθοδολογικά εργαλεία και για τεχνολογικές δυνατότητες που είχαμε, που μας ενδιέφεραν και που αφορούσαν τη δουλειά μας.

Χρήστος Μπιντούδης Αναπληρωτής Kαθηγητής Νεοελληνικής Γλώσσας και Λογοτεχνίας Εργαστήριο Νεοελληνικών Σπουδών Μυρσίνη Ζορμπά Πανεπιστήμιο Ρώμης Sapienza

Τον Απρίλιο του 2019 η Γενική Συνέλευση του Τμήματος ΕΑΔΣ ενέκρινε ομόφωνα το πρόγραμμα του Εργαστηρίου Νεοελληνικών Σπουδών που είχε εν τω μεταξύ αποκτήσει μια δομή που βασιζόταν στη συνέργεια μεταξύ διαφορετικών δράσεων. Εγκαινιάστηκε τον Δεκέμβρη του 2019 και λειτουργεί παράλληλα με τη διδακτική δραστηριότητα της Εδρας Νεοελληνικής Γλώσσας και Λογοτεχνίας που προσφέρει μαθήματα νεοελληνικής γλώσσας και γλωσσολογίας, λογοτεχνίας, μετάφρασης και πολιτισμού, σε προ- και μετα-πτυχιακό επίπεδο. Τα τελευταία χρόνια προστέθηκε στο πρόγραμμα σπουδών μάθημα που αφορά την κυπριακή λογοτεχνία.

Γλώσσα

Η ένταξη των νεοελληνικών στο πολυγλωσσικό και διαπολιτισμικό περιβάλλον του Τμήματος ΕΑΔΣ δημιούργησε μια διαφορετική προοπτική και δυναμική για τον τομέα μας, ενώ μας έδωσε τη δυνατότητα να σκεφτούμε τα Νέα Ελληνικά μέσα από ένα άλλο πρίσμα, εστιάζοντας δηλαδή στη σύγχρονη όψη της γλώσσας, στην παράλληλη πορεία και στην εξέλιξή της πλάι στις υπόλοιπες γλώσσες.

Κατά την περίοδο της διαμόρφωσης του Εργαστηρίου, αξιοποιήσαμε αυτήν την οπτική για να δημιουργήσουμε δραστηριότητες που αφορούσαν τη διδασκαλία της Ελληνικής και τη διάδοσή της στην ιταλική πρωτεύουσα, οι οποίες, χωρίς να επισκιάζουν το παρελθόν της γλώσσας, το ενσωμάτωναν δημιουργικά, μεταφέροντας το κέντρο βάρους από τη διαχρονία στη συγχρονία της, στοχεύοντας δηλαδή στην πρόσφατη φάση της ιστορίας της.

Βασικό μέλημα υπήρξε η διδασκαλία των Νεοελληνικών να ξεπεράσει τα πανεπιστημιακά τείχη και να επεκταθεί στην ευρύτερη κοινωνία της Ρώμης.

Ετσι, δημιουργήσαμε δύο προγράμματα:

1.Τα Νεοελληνικά στα Λύκεια της Ρώμης

Ξεκίνησε το 2017 και στοχεύει στην προώθηση της γνώσης της νεοελληνικής γλώσσας στα Λύκεια της Ρώμης μέσα από τη διδασκαλία της σε μαθητές και σε καθηγητές, προκειμένου να εξοικειωθούν ταυτόχρονα στην αρχαία και στη νέα μορφή της Ελληνικής.

2.Το Σχολείο της Νέας Ελληνικής

Δημιουργήθηκε σε συνεργασία με το Κέντρο Γλωσσών του Πανεπιστημίου Sapienza και παραδίδει μαθήματα στο ευρύτερο κοινό της πόλης (πολλοί συνάδελφοι και φοιτητές άλλων Σχολών της Sapienza παρακολουθούν μαθήματα), μέσα σε πλήρως και ειδικά εξοπλισμένες αίθουσες για μαθήματα διδασκαλία ξένων γλωσσών, από έμπειρο προσωπικό με πολυετή πείρα.

Ερευνα

Το Νεοελληνικό Παρατηρητήριο (ΝΠ) αποτελεί τον άξονα πάνω στον οποίο βασίζεται ένα μεγάλο κομμάτι της ερευνητικής δραστηριότητας που χωρίζεται σε τέσσερις τομείς:

• μεταφρασμένη στα ιταλικά λογοτεχνία
• νεοελληνική και κυπριακή λογοτεχνία στην Ιταλία
• εικόνα της Ελλάδας στην Ιταλία (19ος / 20ος αι.)
• πολιτισμικές σχέσεις μεταξύ Ιταλίας και Ελλάδας

Το ΝΠ είναι μια βάση βιβλιογραφικών δεδομένων (https://lsn.seai.uniroma1.it/osservatorio/presentazione-obiettivi) για τη μεταφρασμένη στα Ιταλικά νεοελληνική λογοτεχνία και γενικότερα για τις νεοελληνικές σπουδές στην Ιταλία. Εμπεριέχει μεταφράσεις, δοκίμια, επιστημονικά άρθρα, βιβλιοκριτικές, μελέτες για τη λογοτεχνία, την ιστορία, τις τέχνες που κυκλοφόρησαν από τις αρχές του 19ου αιώνα έως τις μέρες μας. Απώτερος σκοπός του ΝΠ είναι τα δεδομένα να συνοδεύονται από το κείμενο σε ψηφιακή μορφή που ο χρήστης, όπου είναι εφικτό, θα μπορεί να συμβουλευτεί online.

Βιβλιοθήκη

Πρωταρχικό μέλημα του ΕΝΣ υπήρξε ο εντοπισμός, η συγκέντρωση, η ασφαλής φύλαξη, ο εμπλουτισμός, η ενημέρωση και η καταγραφή των βιβλίων νεοελληνικών σπουδών που βρισκόντουσαν στο πανεπιστήμιο. Ολο το υλικό μεταφέρθηκε και συγκεντρώθηκε στο Κτίριο Marco Polo, όπου εδρεύει και το Εργαστήριο, και αποτελεί μέρος πλέον μίας μοναδικής συλλογής. Στην καταγραφή των βιβλίων ζητήσαμε και έγινε αποδεκτό τα βιβλία που αφορούν τον κυπριακό πολιτισμό να καταγράφονται στο εξής στον ενιαίο εθνικό κατάλογο βιβλιοθηκών της Ιταλίας με ξεχωριστό κωδικό και όχι με τον ίδιο κωδικό των Νεοελληνικών.

Πέρα από την παλαιά κεντρική συλλογή με τόμους και πολύτιμα περιοδικά, κυρίως λογοτεχνικού χαρακτήρα, που υπήρχε, προστέθηκε η πλούσια και ιδιαιτέρως σπάνια για το μέγεθος, την ποικιλία και την ποιότητα Βιβλιοθήκη Μιχαηλίδη, όπως άλλωστε και του Antonio Solaro η οποία εμπεριέχει βιβλία ιστορικού ενδιαφέροντος για την νεότερη και σύγχρονη Ελλάδα. Ταυτόχρονα, προστέθηκε η Δωρεά του Τομέα ΜΝΕΣ του ΑΠΘ που αποτελείται από τόμους κυπριακού ενδιαφέροντος και που είναι μοναδική στη Ρώμη.

Ο τελευταίος εμπλουτισμός της Βιβλιοθήκης πραγματοποιήθηκε πρόσφατα με την άφιξη στο Πανεπιστήμιο της Δωρεάς της Μυρσίνης Ζορμπά που εμπεριέχει το μεγαλύτερο μέρος της προσωπικής βιβλιοθήκης της. Το περιεχόμενο και ο χαρακτήρας της συλλογής εκσυγχρόνισε ριζικά τη βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου μας, χάρη στις πρόσφατες εκδόσεις που περιέχει αλλά και στη μεγάλη ποικιλία τομέων που καλύπτει (πολιτικές επιστήμες, πολιτισμικές σπουδές, ζωγραφική, αρχιτεκτονική, μουσική, πολιτική σκέψη, φιλοσοφία, κοινωνιολογία, σύγχρονη ιστορία, ιστορία των ιδεών κ.ά.) καθιστώντας τη Βιβλιοθήκη της Sapienza πιθανότατα την πλουσιότερη σε μέγεθος και σε τομείς στην Ιταλία για τα Νεοελληνικά.

Σήμερα η Βιβλιοθήκη αριθμεί περισσότερους από 27.000 τόμους.

Νεοελληνικό Αρχείο

Μεταξύ Ιταλίας και Ελλάδας υπήρχαν διαχρονικά στενές πολιτισμικές σχέσεις, ενώ τα Νεοελληνικά στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα γνώρισαν μια άνθιση στην Ιταλία. Το ΕΝΣ δημιούργησε ένα Αρχείο προκειμένου να συλλέξει, να φυλάξει και να μελετήσει πολύτιμο αρχειακό υλικό που αφορά στις νεοελληνικές σπουδές και στις πολιτισμικές σχέσεις μεταξύ των δύο χωρών.

Ως βάση υπήρχε το σύντομο αλλά περιεκτικό Αρχείο του Δημήτρη Μιχαηλίδη που η Εδρα είχε δεχτεί μαζί με την πολύτιμη δωρεά της βιβλιοθήκης του νεοελληνιστή του Πανεπιστημίου του Salento. Το Αρχείο εμπεριέχει χειρόγραφα που σχετίζονται με τις έρευνες του Μιχαηλίδη, αλλά και σειρά ποιημάτων στα Ελληνικά που μέρος τους δημοσιεύτηκε μεταθανάτια στον τόμο που κυκλοφόρησε από την εκδοτική σειρά της Εδρας.

Ωστόσο, τον τελευταίο χρόνο μια συγκυρία εμπλούτισε σημαντικά το Αρχείο με δύο νέες δωρεές που έφτασαν στο Εργαστήριο: η πρώτη από την Paola Maria Minucci η οποία χάρισε μεγάλο μέρος του αρχείου της που εμπεριέχει σειρά από πολύτιμες και ενδιαφέρουσες επιστολές Ελλήνων και Ιταλών λογοτεχνών, αλλά και νεοελληνιστών από ολόκληρο τον κόσμο. Ιδιαίτερα σημασία έχει μια ομάδα περίπου 60 επιστολών Ελλήνων ποιητών (από τη δεκαετία του 1980 έως τα πρώτα χρόνια του αιώνα μας) οι οποίοι επιχειρούν να απαντήσουν σε μεταφραστικές ερωτήσεις και ζητήματα που η Minucci τούς έθετε κατά καιρούς όσο μετέφραζε το έργο τους.

Η σημαντικότερη σε μέγεθος και ποικιλία δωρεά προέρχεται από την Μυρσίνη Ζορμπά και περιλαμβάνει έναν τεράστιο όγκο πολύτιμου υλικού. Το αρχείο, μεταξύ άλλων, εμπεριέχει κείμενα της ίδιας, δημοσιευμένα και αδημοσίευτα, σε διαφορετικές φάσεις επεξεργασίας, ηλεκτρονικά και έντυπα, τα οποία εκτείνονται από τη δεκαετία του ‘60 έως το τελευταίο έτος της ζωής της. Τα κείμενα αυτά

συνοδεύουν τις φάσεις της ζωής της, τα ζητήματα με τα οποία ασχολήθηκε και τις διανοητικές αναζητήσεις της. Σημειωματάρια, ημερολόγια, πρωτόλεια, επιστολές, έγγραφα, εκδοτικά σχέδια είναι υλικό που πλαισιώνουν τη πορεία της και που θα μας επιτρέψει να μελετήσουμε τη σκέψη και την συνεισφορά αυτή της διανοούμενης στη σύγχρονη ιστορία της Ελλάδας, στις ελληνο-ιταλικές πολιτισμικές σχέσεις και στη διάδοση της ιταλικής σκέψης και κουλτούρας στην Ελλάδα.

Εχει ξεκινήσει η καταγραφή και η τακτοποίηση του υλικού με απώτερο σκοπό την ψηφιοποίηση και τη δημοσίευσή του.

Εκδόσεις

Ενας τομέας στον οποίο στραφήκαμε από την πρώτη στιγμή, ως μέσο διάδοσης του νεοελληνικού πολιτισμού στην Ιταλία αλλά και για την προώθηση της επιστημονικής γνώσης που σχετίζεται με έρευνες του ΕΝΣ, ήταν οι εκδόσεις. Αποφασίσαμε να δημιουργήσουμε δύο παράλληλες εκδοτικές σειρές οι οποίες, μολονότι διαφέρουν στους στόχους, συνδέονται άμεσα με το ευρύτερο πνεύμα του Εργαστηρίου. Η πρώτη σειρά Saggi di cultura italogreca θα κυκλοφορήσει από τις Εκδόσεις Bulzoni, και θα παρουσιάζει: α. Εργα του παρελθόντος, που φωτίζουν πτυχές της μακράς, πλούσιας και σύνθετης σχέσης μεταξύ των δύο χωρών και που σε κάποιες περιπτώσεις παραμένουν μέχρι σήμερα ανέκδοτα ή εξαιρετικά σπάνια· και Β. Μελέτες που θα εξετάζουν πτυχές του ίδιου θέματος προσκομίζοντας γνώσεις σε διάφορους τομείς, όπως τη λογοτεχνία, τη μετάφραση, την ιστορία και τις πολιτισμικές σπουδές. Ιδιαίτερη προσοχή θα δοθεί στην έκδοση αρχειακού υλικού που σχετίζεται με τις ιταλοελληνικές σχέσεις.

Η δεύτερη εκδοτική σειρά ονομάζεται In breve (Εν συντομία) και δημιουργήθηκε σε συνεργασία με τον εκδοτικό οίκο BesaMuci. Πρόκειται για προσπάθεια δημιουργίας μιας γέφυρας μεταξύ του ιταλικού αναγνωστικού κοινού και κάποιων ονομάτων της πεζογραφίας που εμφανίστηκαν στην Ελλάδα κατά τον 21^ο αιώνα και που αφιέρωσαν ιδιαίτερη προσοχή στη σύντομη φόρμα, επιχειρώντας να την εμπλουτίσουν και να την ανανεώσουν, τόσο ως προς τη θεματολογία και τα εκφραστικά μέσα, όσο όμως και μέσα από την καλλιέργεια της ίδιας της φόρμας. Ο πρώτος τόμος της σειράς είναι «Το Κήτος» της Ούρσουλας Φωσκόλου.

Εξωστρέφεια και ενημέρωση

Τελευταίες δραστηριότητες του Εργαστηρίου οι οποίες αφορούν την επικοινωνία με το ευρύτερο κοινό και την προώθηση πληροφοριών σχετικά με επιστημονική και πολιτισμική δραστηριότητα στην Ιταλία που αφορά στον νεοελληνικό κόσμο είναι η ιστοσελίδα Mercurio και ο τομέας Κινηματογράφου.

Βασική παράμετρος της ταυτότητας του Εργαστηρίου είναι η εξωστρέφεια η οποία εκδηλώνεται και μέσα από τη διοργάνωση επιστημονικών ή πολιτισμικών εκδηλώσεων που απευθύνονται όχι μόνο στην ακαδημαϊκή κοινότητα, αλλά και στην ευρύτερη κοινωνία της Ρώμης: παρουσιάσεις βιβλίων, διαλέξεις, πολιτιστικές εκδηλώσεις. Παράλληλα, ετοιμάζονται κύκλοι κινηματογραφικών προβολών που θα στοχεύουν στη διάδοση της σύγχρονης ελληνικής κινηματογραφικής παραγωγής στην Ρώμη και στο κοινό της.

Ο κινηματογράφος άλλωστε αποτελεί έναν από τους τομείς του ελληνικού πολιτισμού που τις τελευταίες δεκαετίες χαίρει ιδιαίτερης ανταπόκρισης σε διεθνές επίπεδο, κάτι που επιβεβαιώνεται και από τις πολυάριθμες αναγνωρίσεις σε Φεστιβάλ του εξωτερικού που απέσπασαν οι λεγόμενοι εκπρόσωποι του Greek Weird Wave.

Αυτές και άλλες ειδήσεις που σχετίζονται με τον νεοελληνικό και τον κυπριακό πολιτισμό συγκεντρώνονται στον Mercurio, που αποτελεί τον ψηφιακό χώρο στον οποίο συλλέγονται και κοινοποιούνται δραστηριότητες που αφορούν τον ελληνικό και τον κυπριακό κόσμο στην Ιταλία.

Επιλέξαμε να συνδέσουμε το ΕΝΣ με το όνομα της Μυρσίνης Ζορμπά, αναγνωρίζοντας την λαμπρή πορεία της στους τομείς που έδρασε από τη δεκαετία του 1970 έως σήμερα και την προσφορά της στις ελληνο-ιταλικές πολιτισμικές σχέσεις. Στο πολυσχιδές έργο της Ζορμπά διακρίναμε έναν πλουραλισμό που αντανακλά τους στόχους του ΕΝΣ. Ο διαπολιτισμικός και διεπιστημονικός χαρακτήρας του συνολικού έργου της, σε συνδυασμό με το μεταφραστικό έργο και τις εργασίες της για τις πολιτισμικές σπουδές, στάθηκαν για εμάς σημαντικές αφορμές σκέψης που μας βοήθησαν να εμπλουτίσουμε το Εργαστήριο και να ερμηνεύσουμε το ρόλο του μέσα στο συγκεκριμένο πλαίσιο που αναφέρθηκε.

Αν μπορούσαμε να επιλέξουμε μια φράση στην οποία όλα τα παραπάνω συγκεφαλαιώνονται, ίσως αυτή να ήταν τα λόγια που το 2015 η Ζορμπά ανέφερε στην παρουσία του βιβλίου της «Πολιτική του πολιτισμού»:

Είμαστε σύμφωνοι πως έχουμε ξεπεράσει την πολιτιστική πολιτική με την στενή έννοια (κληρονομιά, τέχνες, γράμματα), και στο μυαλό μας υπάρχουν οι ταυτότητες, η σχέση με το παρελθόν, υπάρχει μία κοινωνικο-πολιτισμική διάσταση στην οποία προσπαθούμε να δούμε αυτήν την κουλτούρα της καθημερινής ζωής, όλα τα φαινόμενα, δίχως την παλιά διάκριση μεταξύ υψηλού και χαμηλού.

Πηγήekirikas.com